اصولاً هر اثر معماری را می‎توان از دو جنبه بررسی و تجزیه و تحلیل نمود:
1. از لحاظ فرم یا شكل
2. از لحاظ محتوا یا مفهوم
در مقاطع مختلف تاریخ معماری، این دو جنبه معماری یعنی فرم و محتوا بر یكدیگر تأثیر نهاده‌اند و در مواردی فرم بر محتوا یا برعكس محتوا بر فرم برتری یافته است. معماری مذهبی بخصوص معماری اسلامی ـ ایرانی نیز از این امر مستثنی نیست. حتی می‌توان گفت این معماری در طول تاریخ به مفاهیم بیشتر از فرم‎ها توجه نشان داده و الگوهای مختلفی از طراحی را بر مبنای مفاهیم پایدار و درونی خود تجربه نموده است.
اكنون نیز در این برهه از زمان، در طراحی مساجد می‌توان از دو منظر به گذشته نگاه كرد و از آن بهره جست:
1. برداشت فرمی یا شكلی
2. برداشت محتوایی یا مفهومی
برداشت فرمی، بازنمایی نظیر به نظیر عناصر و الگوهای طراحی معماری گذشته در معماری امروز، یعنی استفاده از قوس‎ها، طاق‎ها، گنبد، مناره یا الگوهای مختلف بصورت تقلیدی است. در مقابل، برداشت محتوایی توجه به مفاهیم بنیادین معماری اسلامی همچون ریتم، تكرار، هندسه، تقارن و سلسله مراتب و پیاده نمودن این مفاهیم در قالب فرم‎های معماری امروز می‌باشد.
به نظر می‌رسد، در عصر كنونی برداشت محتوایی بسیار مناسب‌تر و باارزش‎تر از برداشت فرمی باشد، چرا كه فرم‎های معماری سنتی در طول سالیان دراز ثابت نمانده‌اند و در هر دوره فرم‎های جدید تجربه شده و جایگزین فرم‎های قبلی گشته‌اند، بگونه‌ای كه معماران ایرانی از زمان پذیرش اسلام تا دوره صفویه و حتی قاجار در پی تجربه طرح‎ها و الگوهای مختلف مسجد بوده‌اند تا اینكه تقریباً در دوره صفویه به الگوی واحد چهارایوانی دست یافته‎اند و از آن زمان تاكنون تغییر عمده‌ای در الگوی مسجدسازی روی نداده است. بنابراین معماری گذشته ما كه بدان افتخار می‌كنیم، هیچ ابائی از تجربه فرم‎ها و الگوهای جدید در قالب مفاهیم مشخص نداشته ‌است. اكنون نیز روحیه تنوع‎طلبی و خلاقیت بشر، تحولات زمانه و پیشرفت تكنولوژی، بیان نوینی از فرم در معماری مسجد می‌طلبد. برای رسیدن به این بیان نوین، بسته به دیدگاه‎ها و نگرش‎های متنوع طراحان استراتژی‎های مختلفی می‎توان در طراحی در نظر گرفت که این موضوع خود نیازمند بحث جداگانه‎ای استنكته مهمی که در معماری اماکن مذهبی باید در نظر داشت، این است که در این نوع معماری نباید اسیر فرم‎ها شویم، چرا كه در روند تحول تاریخی این معماری محتوا یا مفهوم همیشه پررنگ‎تر از فرم بوده و امروزه نیز بایستی مفاهیم طراحی مسجد بیشتر از شكل یا فرم آن مورد توجه قرار گیرد. توجه به الگوهای طراحی و مفاهیم نهفته آنها در طراحی مسجد، می‎تواند ما را در آفرینش فرم‎های متنوع و جدید یاری رساند، بدون اینكه متوسل به بازنمایی فرم‎های سنتی شویم.
برای طراحی نمادهای مسجد همچون گنبد و منار باید در فلسفه پیدایش این عناصر دقت و تأمل نمود. به عنوان مثال كاربرد گنبد در ابتدا دلیل سازه‌ای داشته و به مرور زمان تبدیل به یك نماد یا نشانه برای مسجد شده است. پس اكنون اگر ما از گنبد استفاده كنیم، تنها توجیه‌مان می‎تواند نمادپردازی باشد، بنابراین اگر ما گنبد را به عنوان یك نشانه بپذیریم، چه دلیلی دارد كه از همان گنبدهای سنتی استفاده كنیم. آیا نمی‌توان نمادها را با فرم‎های جدید به‌روز كرد و با تكنولوژی روز مطابقت داد و در عین توجه به گذشته، نیم نگاهی به آینده داشت؟ همین مسأله در مورد منار و سایر عناصر سنتی طراحی مسجد نیز صدق می‌كند. به بیان دیگر نمادها و نشانه‎های تاریخی مسجد (گنبد، منار و سردر) می‎توانند در قالب فرم‎های مدرن به نشانه‌های جدید معماری امروزی مسجد تبدیل شوند.
در یك كلام، معماری مسجد صرف نظر از یك فرم خاص و محدود باید بگونه‌ای باشد كه هر انسانی را به خضوع و سجود در برابر خداوند متعال وادارد. در عین حال نمای بیرونی مسجد و حجم كلی آن باید تا حدودی بیانگر كاربری مذهبی ـ فرهنگی آن باشد.
فرهنگ‎سازی و تغییر نگرش مردم نسبت به معماری نوین مسجد، وظیفه سنگینی است كه بر دوش همه معماران و بخصوص معماران جوان قرار دارد و بدیهی است این امر با تلاش معدودی از معماران و در یك مدت زمان محدود محقق نمی‎شود. ما وارث میراث ارزشمندی از هنر ایرانی ـ اسلامی هستیم كه در طول تاریخ هیچگاه دچار ایستایی و ركود نشده و در هر برهه از زمان بدور از هرگونه تعصب كوركورانه، با اخذ مفاهیم مختلف از فرهنگ‎های گوناگون و تلفیق آنها با عقاید خویش به حیات خود ادامه داده است و اینک وظیفه ماست كه این كاروان عظیم و پربار را در مسیر مناسب هدایت كنیم و به نسل آینده بسپاریم و این امر مستلزم توجه به پویایی و نوگرایی، با تکیه بر مفاهیم مذهبی و تاریخی معماری مسجد می‎باشد.